Nükleer enerji altyapılara yönelik katı talepleri olan bir teknolojidir. Dış politika, finans, yerli sanayi, eğitim, gibi çok sayıda disiplini ilgilendiren girdilere ihtiyaç duymakta, birçok farklı alanlardaki ülke kaynaklarının koordineli bir şekilde harekete geçirilmesini gerektirmektedir. Dolayısıyla, bir nükleer santral projesinin başarısı, çalışmaların uzun vadeli bir nükleer enerji programı çerçevesinde gerçekleştirilmesine bağlı bulunmaktadır. Birçok kuruluşun (kamu kurumları, elektrik şirketi ve AR-GE organizasyonları vb.) bu program dahilinde bütünleşik ve eşgüdümlü bir şekilde çalışması gerekecektir.

Nükleer enerji programına katılacak kuruluşlar arasında düzgün kurumsal ilişkilerin oluşturulabilmesi için önem taşıyan hususlar aşağıda listelenmiştir:

• Programa katılacak birimler arasındaki sorumlulukların açıkça paylaştırılması,

• İlgili kuruluşlar arasında açık iletişim kanallarının mevcut olması ve bu kuruluşların birbirleri ile sürekli temas halinde bulunması,

• Ortak karar ve gerekli hallerde oybirliği ile uzlaşma sağlanmasına yönelik mekanizmaların mevcut bulunması,

• İlgili birimler arasında yakın işbirliği kurulması ve

• Yüksek düzeyde koordinasyon sağlanması.

Özellikle ilk nükleer santral projelerinde kamunun rolü çok daha önem taşımaktadır. Çünkü o ana kadar mevcut bulunmayan ve kurulması gereken bir temel altyapı bulunmaktadır.

Özellikle ilk nükleer santral projelerinde kamunun rolü çok daha önem taşımaktadır. Çünkü o ana kadar mevcut bulunmayan ve kurulması gereken bir temel altyapı bulunmaktadır. Dolayısıyla, nükleer enerji programına sahip bütün ülkelerde, ilk nükleer santral çalışmaları kamunun öncülüğünde gerçekleştirilmiştir.


Kamu Kurumlarının Rol ve Sorumlulukları

Kamu kurumlarının bir nükleer enerji programına yönelik işlevleri arasında planlama, politika üretme, koordinasyon, onay ve düzenleme faaliyetleri bulunmaktadır. Nükleer enerji programını planlamakta olan ülkelerde kamunun rolü daha da önem kazanmaktadır. Bu roller arasında önemli olanları aşağıda listelenmektedir:

A. Destekleme:

• Elektrik enerjisi geliştirme programlarını da içerecek şekilde ulusal enerji planının hazırlanması,

• Nükleer enerji politikası geliştirilmesi, nükleer enerji programının hazırlanması ve yürütülmesi,

• Programa katılacak organizasyonlar arasındaki rol dağılımının belirlenmesi,

• Sağlıklı bir program yönetimi için gerekli temel altyapının kurulmasının sağlanması,

• Programa parasal kaynak sağlanması,

• Uluslararası işbirliği.

B. Düzenleme:

• Nükleer kural, yönetmelik ve kılavuzların geliştirilmesi,

• Güvenlik değerlendirme ve denetimlerine dayalı olarak nükleer tesislerin lisanslanması,

• Radyoaktif malzeme kontrolü.

Aşağıdaki şekil bir nükleer enerji programına yönelik kamunun doğrudan ve dolaylı katılımına ihtiyaç duyulan alanları göstermektedir:

Nükleer Enerji Programına Yönelik Temel Altyapı

 

Çeşitli bakanlıklar (dış işleri, maliye, sanayi, enerji, eğitim ve çevre), elektrik şirketleri, nükleer lisanslama ve düzenleme kurumu, AR-GE kuruluşları, sanayi örgütleri gibi birçok birimin katılımına ihtiyaç duyulan bir programda, koordinasyonun bir ofis tarafından sağlanması hayati önem taşımaktadır. Bu ofisin altında yüksek düzeyli bir yürütme komitesinin oluşturulması ve bu komitenin uygun yetkilere sahip etkili bir konumda olması da gerekmektedir. (2006 yılında yayınlanan Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı 1513 nolu teknik kılavuzunda, koordinasyon amacıyla bir "Nükleer Enerji Uygulama Ajansının" oluşturulması tavsiye edilmektedir.)

Koordinasyon ofisinin diğer tüm birimlerle, bürokratik engellerden arındırılmış, kolay ve doğrudan temas imkanına sahip olması büyük önem taşımaktadır. Koordinasyon ofisi program faaliyetlerini günü gününe izleyecek, gerekli koordinasyon çalışmalarının gerçekleştirecek ve yürütme komitesine sekretarya hizmeti verecektir.

Nükleer enerji programına yönelik tipik bir kamusal yapılanma aşağıdaki şekilde gösterilmektedir:

Nükleer Enerji Programına Yönelik Organizasyon

Bu şekilde gösterilen ve nükleer enerji programının başarısı açısından önemli bulunan bazı kamu birimlerinin nükleer enerjiye yönelik görevleri aşağıda listelenmiştir:


Nükleer Enerji Programı Koordinasyon Ofisi:

• Programı oluşturacak projelerin planlanması ve koordinasyonuna rehberlik sağlayan otorite olarak hizmet vermek, program için zamanlama planını ve program yönetimi modeli geliştirmek,

• İnsan kaynakları yetiştirme, halkı aydınlatma gibi özel işlevleri planlamak, yürütmek ve koordine etmek,

• İlgili tüm birimlerle doğrudan temas kuracak iletişim ortamını oluşturmak, proje paketleri ile ilgili görevleri dağıtmak, bu görevlerin yerine getirildiğini denetlemek, tüm faaliyetler için görev talimatları oluşturmak,

• Politika kararlarını hazırlamak,

• Programa ilişkin genel ilerleme raporları hazırlamak.
  

Ulusal Nükleer Düzenleme/Lisanslama/Denetleme Kuruluşu:

• Nükleer tesislere lisans vermek,

• Nükleer güvenlik denetimleri gerçekleştirmek, kurallara uymayan lisans sahiplerine yaptırımlar uygulamak,

• Lisanslama kural, yönetmelik ve kılavuzlarının geliştirmek,

• Çevresel radyasyon izlemeyi de kapsayacak şekilde radyasyon kontrolü yapmak.
  

Enerji Bakanlığı:

• Elektrik ve enerji sistemi genişleme planlamasına yönelik yetkin birimler oluşturulmak,

• Nükleer enerji seçeneği de dahil olmak üzere olası tüm seçenekleri göz önünde bulunduracak şekilde bir enerji ve elektrik arz planı geliştirilmek,

• Genel enerji gelişimine yönelik politik kararları almak,

• Genel enerji konuları hakkında kamuoyunun bilgilendirilmesini sağlamak.

 

Devlet Planlama Teşkilatı:

• Sosyoekonomik ve kültürel hususları da dikkate alarak, nükleer teknoloji ile ilgili faaliyetleri kalkınma planları kapsamına dahil etmek ve diğer ulusal politikalarla bütünleştirmek,

• Kalkınma planlarının ve yıllık programların uygulanmasını izlemek, değerlendirmek ve güncel halde tutmak.

 

Çevre Bakanlığı:

• Nükleer tesisleri çevresel açıdan lisanslamak veya lisanslanmasına destek sağlamak,

• Çevresel korunma hakkında genel politikaları üretmek,

• Çevre koruma yasa, yönetmelik ve kılavuzlarını geliştirmek.
  

Sanayi Bakanlığı:

• Nükleer enerji programına katılma potansiyeline sahip yerli şirketleri ve kuruluşları belirlemek, nükleer enerji programında yer alabilecek ulusal sanayi dökümünü hazırlamak,

• Yerli altyapı gereklerini, imkân ve kabiliyetlerini, kısıtlarını ve gelişme ihtiyaçlarını değerlendirmek,

• Altyapı geliştirme programları hazırlamak, hazırlanan programları uygulamaya koymak ve koordine etmek,

• Yerli mühendislik becerilerini ve sanayiyi nükleer program için hazırlamak.
  

Bilim ve Teknoloji Bakanlığı:

• Ulusal bilim ve teknoloji politika ve programlarını hazırlamak ve uygulanmasını sağlamak,

• Teknolojik kendi kendine yeterlilik, teknoloji transferi planlarını yapmak,

• Nükleer enerji ve güvenlikle ilgili alanlarda araştırma ve geliştirme çalışmalarını koordine etmek,

• Nükleer teknoloji alanında uluslararası işbirliği çalışmaları gerçekleştirmek.
  

Maliye Bakanlığı:

• Finansman gereklerini ve olası finansman mekanizmalarını değerlendirmek, ağırlığı kaldırılabilecek şekilde finansman temini olanaklarının sorgulanmak,

• Farklı elektrik sistemi genişleme stratejilerinin ekonomik değerlendirmelerine temel teşkil edecek finansal analizleri gerçekleştirilmek,

• Nükleer enerji çalışmalarının yerel finansman ayağı ile ilgili düzenlemeleri yapmak.

 

Dış İşleri Bakanlığı:

• Nükleer teknolojiyi, donanım, malzeme ve hizmetleri tedarik edebilmek için gerekli uluslararası anlaşmaları gerçekleştirmek,

• Nükleer sorumluluk sözleşmeleri (Paris, Viyana, vs.), nükleer kazaların erken duyurulması, bölgesel işbirliği anlaşmaları, nükleer güvenlik sözleşmesi, gibi nükleer teknolojinin ülkede gelişimine katkı sağlayacak uluslararası anlaşmaları imzalamak.

 

Milli Eğitim Bakanlığı:

• Nükleer enerji programının ihtiyaçlarına cevap vermek üzere öğretim kurumlarında mevcut bulunan altyapıyı gözden geçirmek, değiştirmek ve seviyesini yükseltmek,

• Nükleer enerji programına yönelik teknisyen, zanaatkâr, mühendis, proje yöneticisi, vs. eğitimi veren yeni öğretim kurumları açmak.

 

Elektrik Şirketinin Rolü ve Sorumlulukları

Bir elektrik şirketinin temel rol ve sorumlulukları aşağıdaki gibidir:

• Bir proje organizasyonu kurmak,

• Saha altyapısını hazırlanmak, saha verilerini toplamak, saha lisans çalışmalarını yürütmek,

• Şartnameleri hazırlanmak, teklifleri değerlendirmek, sözleşme görüşmelerini gerçekleştirmek, sözleşmeleri sonuçlandırmak ve imzalamak,

• İnşaat, montaj ve işletmeye alma aşamalarına yönelik proje yönetimi faaliyetlerini gerçekleştirmek,

• Kalite temini/kalite kontrol programlarını uygulanmak,

• Santral lisans başvurularını yapmak,

• Bakım, kalite temini, vb. ile ilgili görev alacak personelin ve operatörlerin eğitimlerini gerçekleştirmek,

• Acil durum planlarını hazırlamak,

• Nükleer enerjide üçüncü şahıs yükümlülükleri düzenlemelerini gerçekleştirmek,

• Yakıt çevrimi yönetimi dahil, santral işletme ve bakım faaliyetlerini yürütmek,

• Şebekenin etkin ve güvenilir enerji iletimini sağlamak üzere güçlendirilmesini sağlamak.

Bir ülkede nükleer enerji programına başlanırken, genellikle, elektrik şirketinin kaynakları ve deneyimi sınırlı bulunmaktadır. Dolayısıyla, ilk projeler için çoğunlukla anahtar teslimi sözleşme yaklaşımı benimsenmektedir. Bu durumda tedarikçi tüm projeden sorumlu bulunmaktadır. Bununla birlikte, elektrik şirketinin, yalnızca proje kontrol ve kalite temini için değil, aynı zamanda gelecekteki nükleer enerji projelerine hazırlık anlamında da, proje yönetimine derinlemesine katılması arzu edilmektedir.

Bir nükleer enerji projesinin başarıyla hayata geçirilebilmesi için, yüksek nitelikli insan gücünün zamanında temini zaruri bulunmaktadır.

Bir nükleer enerji projesinin başarıyla hayata geçirilebilmesi için, yüksek nitelikli insan gücünün zamanında temini zaruri bulunmaktadır. Çeşitli disiplinlerde nitelikli insan gücünün uygun şekilde eğitilerek iş başlamadan hazır hale getirilmesi gerekmektedir. İlk nükleer santralini inşa etmek isteyen bir elektrik şirketi için, proje hazırlığı ve icrası için yeterli personeli yer değiştirme veya ücreti mukabili kiralama suretiyle önceden temin ederek eğitmesi ve nitelikli hale getirmesi son derece önem taşımaktadır. Deneyiminden yararlanmak ve pratiklik bağlamlarında tavsiyelerini almak üzere bir danışman tutulmasında da ayrıca fayda bulunmaktadır.

AR-GE Organizasyonlarının Rol ve Sorumlulukları

Araştırma ve geliştirme (AR-GE) organizasyonlarından kasıt araştırma enstitüleri ve üniversitelerdir. AR-GE organizasyonlarının bir nükleer enerji programını destekleme bağlamındaki temel rolü aşağıda listelenmektedir:

• Elektrik şirketine, sanayiye ve lisanslama otoritesine danışmanlık ve teknik destek sağlanmak (araştırma sözleşmesi ve bilgi iletimi gibi yollarla),

• Nükleer yakıt ve reaktör teknolojileri geliştirilmek,

• Bir nükleer santral projesi ile bağlantılı olarak nükleer teknoloji yerli katkı (kendi- kendine yeterlilik) programına AR-GE ayağı olarak dahil olmak,

• Eğitim, öğretim ve insan gücü teminine katkı sağlamak.

AR-GE organizasyonlarının rolü, yalnızca bir nükleer enerji programının desteklenmesine yönelik olabileceği gibi, aynı zamanda, nükleer tesislerin düzenlemelerine (yasal/mevzuat) yönelik de olabilir. Destekleme ile düzenleme arasındaki dengenin, bir nükleer enerji programının başarıyla ve etkin bir şekilde uygulanması bakımından kilit öneme sahip bulunduğu genel kabul gören bir husustur.

Ulusal Nükleer Ortamın Gözden Geçirilmesi

Ülkedeki nükleer ortamın gözden geçirilmesi nükleer enerji programının planlanabilmesi için gerekli bulunmaktadır. Gözden geçirilecek kalemler arasında enerji planı, mevcut sanayi altyapısı ve arzu edilen yerli katkı seviyesi, insan kaynakları, eğitim programları, yasal altyapı, uluslararası anlaşmalar, halkın aydınlatılması ihtiyacı, vs. bulunmaktadır.

Enerji planının gözden geçirilmesi çerçevesinde ekonomi, elektrik arz ve talebi ile elektrik sistemi genişleme planı ele alınmaktadır. Ülke ekonomisinin geleceğe dönük perspektifleri, ancak güncel durumun gözden geçirmek suretiyle öngörülebilmektedir. Bu perspektifler enerji planlama çalışmalarının temel girdileri arasında bulunmaktadır.

Ulusal sanayi düzeyini ve nükleer santral projelerine katkı yapabilme kapasitesini belirlemek üzere, sanayinin genel yapısı ile inşaat ve imalat gibi kilit sektörler makro düzeyde gözden geçirilmesi gerekmektedir. Bu iki sektörden gelecek katkı nükleer enerji programının başarıyla hayata geçirilmesi bakımından hayati önem taşımaktadır.

Öte yandan, yerli katkının düzeyinin büyük ölçüde projenin finansman şartlarına bağımlı bulunduğu da gözden kaçırılmamalıdır.

Gözden geçirme çalışmalarının sonuçlarına göre geliştirme programlarının hazırlanması gerekecektir.


Reaktör Türü ve Kapasitesinin Belirlenmesi

Teknik olarak kanıtlanmış ve ticari nitelikte üç tür reaktör bulunmaktadır. Bunlar aşağıda listelenmiştir:

• Basınçlı Su Reaktörleri (PWR),

• Kaynar Su Reaktörleri (BWR) ve

• Basınçlı Ağır Su Reaktörleri (CANDU-PHWR).

İlk kez nükleer enerji ile tanışacak bir ülkenin tercihleri bu üç türden biri olmaktadır.

Nükleer santrallerin inşasında ve işletilmesinde göz önünde tutulacak en önemli faktör güvenliktir. Reaktör türü seçiminde, kaza tarihçesi bulunan ve batı dünyasınca kendi güvenlik ve kalite standartlarını karşılamadığı değerlendirilen reaktör türleri normalde dışlanabilmektedir.

Diğer yandan, yakıt çevrimine dair ulusal bir politika, kendi-kendine yeterlilik, ekonomi, yerel katkı, politik ortam ve lisanslanabilirlik gibi hususlar reaktör türü seçiminde önemli rol oynayabilmektedir. Ayrıca doğal uranyum ve zenginleştirilmiş uranyum yakıt çevrimlerinin avantaj ve dezavantajları mukayese edilmektedir.

Daha önceki işletme tecrübesine bakarak değerlendirme, bir nükleer santralin performansını ortaya koyduğuna inanılan tipik bir yöntemdir. Bu kriterin, ilk nükleer santralını inşa etme niyeti olan ancak tasarım, inşaat ve işletme konularında hiç deneyimi bulunmayan ülke için ihtiyatlı ve mantıklı bir kriter olduğu düşünülmekte, bu sayede, ilk inşa edilen santralın işletilebilirliği, performansı ve güvenliği belirli ölçülerde garanti altına alınabileceği öngörülmektedir. Bununla beraber, inşa edilmekte olan fakat henüz işletme tecrübesine sahip olmayan ileri tasarım reaktör türlerini bu kriterin hesaba katmadığını da belirtmekte fayda vardır. Nitekim bu ileri tasarım türlerin daha güvenli, daha kolay işletilebilir ve daha ekonomik olmak gibi özelliklere sahip bulunduğu bilinmektedir.

İnşa edilecek nükleer santraller ülkenin lisanslama kural ve yönetmelikleri uyarınca lisanslanabilir olmalıdır. Düzenleyici kılavuzları bulunmayan ülkelerde genellikle yüklenici (satan) ülkenin kural ve yönetmelikleri lisanslama amaçları için benimsenebilmektedir. Burada gözden kaçırılmaması gereken önemli bir husus, her ne kadar yüklenicinin ülkesinden kaynaklanacak kural ve yönetmelikler kullanılacak da olsa, reaktörün lisanslama çalışmalarının yüklenicinin ülkesinde (satan) değil, reaktörün inşa edildiği (satın alan) ülkede gerçekleştirilecek olmasıdır.

Reaktör büyüklüğü söz konusu olduğunda, ölçek ekonomisi gereği daima mümkün olan en büyük birim kapasitesinin seçilmesi gerekmektedir. Bununla beraber, büyük kapasiteli bir nükleer santralın şebekeye bağlanmasıyla, istenen performans ve kaliteyi korumak üzere enterkonnekte sistemin güçlendirmesine ihtiyaç duyulup duyulmadığına dikkat edilmektedir. Güç sisteminin etkinliğini ve güvenilirliğini sürdürmek üzere bir şebeke güçlendirme yatırımı gerekiyorsa, büyük ölçeklinin gerekliliği kanıtlanıncaya dek, daha küçük nükleer birimler inşa etmenin daha ekonomik olabileceği de düşünülebilir.

Nükleer santral türünün ve büyüklüğünün seçiminde izlenecek adımlar genelde aşağıdaki gibidir:

• Şebeke karakteristiklerinin değerlendirilmesi,

• Standart olarak öngörülecek nükleer santralin özelliklerinin belirlenmesi,

• Nükleer santralin şebekedeki işlevinin değerlendirilmesi,

• Santral ve şebeke karakteristikleri arasındaki etkileşimin değerlendirilmesi,

• Şebekenin talebine en uygun yanıtı verecek ve şebeke ortamına en uygun olan bir nükleer santral tür ve büyüklüğünün seçilmesi,

• Santralde ve şebekedeki maliyet etkinliği için uygun önlemler alınması.

Kaynaklar

1. KAERI, “97 IAEA Regional Training Course on Planning and Implementation of Nuclear Power Projects”, KAERI/NTC/IN/97-02, Taejon (1997).

2. IAEA, Developing Industrial infrastructures to Support a Programme of Nuclear Power, A Guidebook, Technical Report Series No. 281, IAEA, Vienna(1988).

3. IAEA, Energy and Nuclear Power Planning in Developing Countries, Technical Report Series No. 245, IAEA, Vienna(1985).

4. INTERNATIONAL ATOMIC ENERGY AGENCY, Nuclear Power Programme Planning: An Integrated Approach, IAEA-TECDOC-1259, IAEA, Vienna (2001).
   

 

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) Teknik Raporlarından ve Kore Atom Enerjisi Araştırma Enstitüsü (KAERI) Eğitim Dokümanlarından Tercüme Eden ve Düzenleyen: Benan BAŞOĞLU